به عنوان مشتری و خریداران جواهر، هر روز در بازار با نمونه هایی که ظاهر آنها دستخوش تغییرات بسیاری شده است، مواجه می شوید. گوهر ها از زمانیکه در طبیعت یافت می شوند، جهت استفاده در جواهرات مورد بررسی و تغییرات بسیاری قرار می گیرند. ارزش گوهر ها به فاکتورهايي همچون کميابي، رنگ، پاکي و برش خوب آنها در بازارهاي جهاني بستگي دارد و گوهري که داراي چنين ويژگي هايي باشد، بسيار گرانبها بوده و از عهده خريد هر فردي خارج است. از سوي ديگر اکثر کاني هايي که از معادن استخراج مي شوند به علت عدم وجود فاکتور هاي ذکر شده، در دسته سنگ هاي نيمه قيمتي قرار مي گيرند که در بازارهاي جهاني از جايگاه خاصي برخوردار نبوده و در نتيجه يا بسيار ارزان عرضه مي شوند و يا در صنايع مورد استفاده قرار مي گيرند.

بنابراین علاوه بر برش و صیقل، گوهر ها تحت بهسازی هایی قرار می گیرند تا شفافیت،پاکی،رنگ و استقامت بهتری داشته باشند. به همين علت بسياري از گوهر هاي موجود در بازار به خصوص ياقوت ها به روش هاي متفاوتي مورد فرآيند بهسازي قرار مي گيرند تا با قيمتي گران تر به فروش برسند. از آنجایی که اغلب شواهد این بهسازی ها با چشم غیرمسلح و به طور واضح دیده نمی شود، يک گوهرشناس مجرب باید بتواند علاوه بر تشخيص هويت گوهر هاي طبيعي و جداسازي آنها از نمونه هاي مصنوعي، مهارت جداسازي سنگ هاي بهسازي نشده را از انواع نمونه هاي بهسازي شده داشته باشد.

گوهرشناسان توصیه می کنند خریداران حتماً قبل از خرید نمونه های بزرگ و گرانقیمت از تأییدیه یک مرکز گوهرشناسی معتبر استفاده کنند. گرچه ظاهر اين دسته از گوهر ها با نمونه هاي بهسازي نشده یکسان است اما تفاوت قيمت بسيار زيادي نسبت به هم دارند.
حق مسلم خریداران جواهر است که بدانند گوهر، بهسازی شده است یا خیر. عدم افشای بهسازی بودن گوهر میتواند باعث شود که شخص باور کند، گوهر به طور طبیعی با کیفیت بوده و در نتیجه آن را گرانتر خریده یا بفروشد. ضمناً برخی از گوهر های بهسازی شده، باید تحت شرایط ویژه ای نگه داری شوند که عدم آگاهی از آن، می تواند به گوهر آسیب برساند.

پس می توان نتیجه گرفت که هر گوهری با ظاهری زیبا و با کیفیت، لزوماً ارزشمند نبوده و بهتر است که از بهسازی نشدن آن اطمینان حاصل شود. از این رو نظر کارشناسی گوهرشناس که شخصی بی طرف در روند خرید و فروش بوده با کمک ابزار های تخصصی در لابراتوار های گوهرشناسی جهت مشخص نمودن طبیعی یا مصنوعی و یا تشخیص نوع روش بهسازی بر روی گوهر به امری ضروری بدل شده است. و اکیداً توصیه می شود، قبل از خرید جواهرات حتماً از طبیعی، مصنوعی یا بهسازی شدن سنگ ها اطمینان حاصل نمایید زیرا این نمونه ها، علاوه بر ظاهر زیبا و یکسان با نمونه طبیعی، اختلاف قیمت بسیاری با آنها دارند.

در ادامه مختصری درباره روش های مختلف بهسازی بر روی گوهر ها توضیحاتی ارائه می شود.
به طور کلی روش های بهسازی با سه هدف کلی استفاده می شوند:
• ارتقاء شفافيت سنگ (Clarity Enhancement)
• ارتقاء رنگ سنگ (Color Enhancement)
• افزايش استقامت سنگ ( Stability Enhancement)

ارتقاء شفافيت سنگ به دو روش انجام مي شود:
Heat Treatment (بهسازي با حرارت) : حرارت دادن برخی از سنگ هاي گرانبها و نيمه گرانبها باعث حذف قسمت های رنگی ناخواسته، ذوب شدن ناخالصي هاي مهمان مزاحم همانند ناخالصي هاي سوزني شکل (Rutile Silk) و يا ديگر کريستال هايي که از درجه ذوب کمتري نسبت به کريستال مادر برخوردارند، شده و در نتيجه شفافيت سنگ را افزايش مي دهد.

نمونه سمت چپ قبل از بهسازی - نمونه سمت راست بعد از بهسازی

Filling (پر کردن): بسياري از سنگ هاي گرانبها و نيمه گرانبها به ويژه خانواده ياقوت ها، داراي ترک هاي زيادي بوده که نور در هنگام عبور در سنگ به آنها برخورد کرده و باعث کاهش شديد شفافيت، براقي و پاکي سنگ مي گردد. از اين رو اغلب سنگ هايي که داراي ترک هاي به سطح رسيده هستند، با مواد مخصوص از جمله Flux (فلاکس) و شيشه سربدار (Lead Glass) پر مي شوند تا شفافيت و براقي سنگ افزايش يابد. اين نوع بهسازي به دو روش Flux Filling و Glass Filling انجام مي شود.

نمونه سمت چپ قبل از بهسازی - نمونه سمت راست بعد از بهسازی

ارتقاء رنگ سنگ به روش های مختلفی صورت می گیرد که عبارتند از:
روش Heat Treatment (بهسازي با حرارت): بسياري از گوهر ها به ويژه ياقوت ها، جهت ارتقاء رنگ تحت حرارت مستقيم قرار مي گيرند که در اين فرآيند بهسازي مي توان غلظت رنگ را با توجه به سه فاکتور حرارت، مدت و شرايط اتمسفري محيط، افزايش يا کاهش داد.
براي مثال حرارت مي تواند رنگ را در گوهر هايي همچون کهربا (Amber)، آکوامارين (Aquamarine)، کارنلين (Carnelian)، سيترين (Citrin)، الماس (Diamond)، ياقوت قرمز (Ruby)، یاقوت کبود (Sapphire)، تانزانايت (Tanzanite)، توپاز (Topaz) و زيرکن (Zircon) بهبود و يا حتي تغيير دهد.

از سمت راست به چپ- آبی تیره، آبی، آبی کمرنگ

با حرارت دادن Amethyst رنگ گوهر از بنفش به رنگ زرد Citrin تغيير داده مي شود.

Lattice Diffusion (روش بهسازي پخش يا نفوذ عناصر در شبکه اتمي): روش ديگري از بهسازي جهت ارتقاء رنگ در گوهر ها به ويژه ياقوت ها است که تحت دماي بالا (1750 درجه سانتيگراد) و طولاني مدت (چند روز) انجام مي گيرد.
از ديگر انواع بهسازي جهت ارتقاء رنگ ياقوت ها، روش Surface Diffusion (نفوذ سطحي) است. در اين روش گوهر هايي که به دليل کم رنگ بودن، کم ارزش هستند؛ مي توانند توسط حرارت به همراه عناصر واسطه، تغيير رنگ داده شوند.
برای مثال جهت افزايش غلظت رنگ آبي در ياقوت کبود و يا ياقوت بي رنگ از عنصر تيتانيوم و يا کُبالت استفاده مي شود. از آنجايي که اين دو عنصر داراي اتم هاي سنگين هستند نمي توانند به درون شبکه اتمي نفوذ کرده و تنها توسط حرارت به سطح پخته و چسبيده مي شوند. قابل ذکر است که رنگ ايجاد شده فقط يک نوع پوشش سطحي بوده و اگر سنگ بعد از استفاده مکرر و در زمان طولاني دچار سايش و يا خراش سطحي گردد، رنگ قسمت زيرين نمايان خواهد شد.

Surface Metallic Coating (پوشش سطحي فلزي): در اين روش لايه بسيار نازکي از اکسيد تيتانيوم و يا طلا به صورت يک پوشش سطحي بر روي سنگ هاي بي رنگ جهت تشکيل طيف هاي رنگين کمان ايجاد مي شود. بعد از انجام اين فرآيند، هنگاميکه نور به سطح اين سنگ ها برخورد مي نمايد باعث به وجود آمدن طيف هاي رنگين کمان مي شود. همانند Mytic Topaz، Mystic Quartz و يا Auqa Aura.

Foilling (پشت جيوه اي): پوشاندن سطح زيرين (Pavilion) گوهر ها توسط يک لايه فلزي مثل قلع ويا جيوه براي ايجاد انعکاس دروني (Brilliancy) و يا تغيير رنگ را Foilling مي گويند.