به گوهرهای قیمتی ومعمولاً نیمه قیمتی، که تصویر یا نوشته ای بر یک وجه آن حک شده باشد، Engraved Gem گفته میشود.

در علم باستان شناسی به هنر حکاکی بر روی گوهرها به منظور ساخت انواع مهرها و کتیبه ها Glyptography گفته میشود. حکاکی بر روی گوهرها به دو روش کلی انجام میشود:
• Intaglio Carving
• Cameo Carving

Intaglio Carving : دراین روش تصویر یا نوشته داخل سطح صاف گوهر مورد نظر حک می شود، به طوری که تصویر به صورت یک فرورفتگی در سنگ دیده می شود. به این روش کنده کاری (Negative Relief) نیز می نامند.

حکاکی بر روی گوهرها از جمله هنرهای لوکس دوران باستان به شمار میرود. خاور نزدیک از اولین سرزمینهای ابداع کننده این هنر است. همچون مهرهای استوانه ای (Cylinder Seals) که در سرزمینهای آشور و قبرس و دیگر فرهنگها مورد استفاده قرار میگرفتند. تصویر اینگونه مهرها زمانی مشخص میشود که بر روی سطح صافی از گِل رُس مرطوب غلتانده شوند.

سمت چپ مهر استوانه ای حک شده روی هماتیت، سمت راست تصویر مهر بر گل رس

علاوه بر این، در زمانی که هنوز امضاء ابداع نشده بود، مهر شخصی بر روی سنگ انگشتر حکاکی می شد و مورد استفاده قرار می گرفت. استفاده از اینگونه مهرها به دوران یونان باستان برمیگردد. برای ساخت اینگونه انگشترها، معمولاً از سنگهای خانواده کلسدونی، مانند انیکس،کارنلین و عقیق استفاده میشده است.
در دوران باستان، حکاکی بر روی سنگها به منظور ساخت انواع کتیبه نیز انجام میشده است. به هر گونه نوشته ی حک شده روی سنگ برای ثبت واقعه ای تاریخی یا وضع یک قانون کتیبه گفته میشود. از دیگر موارد کنده کاری میتوان به انواع دعاها و طلسم ها اشاره کرد.

برای کنده کاری روی گوهرها، معمولاً از پودر سنگی با سختی بالاتر برای صیقل دادن به همراه قلمهای مخصوص که روی ماشین تراش نصب میشود ، استفاده میکنند. از سنگهایی که به عنوان پودرساینده استفاده می شود می توان سنگ Emery را نام برد. در قدیم به جای ماشین های تراش ،از قلمهای دستی استفاده میکردند و به همین دلیل از دقت کار کاسته می شد.

به طور کلی امروزه با روشهای جدید روی هر سنگی میتوان کنده کاری کرد. متداولترین سنگ ها برای انجام حکاکی، گونه های خانواده کلسدونی از جمله انیکس،کارنلین وعقیق، خانواده ی کوارتز همانند امتیست،سیترین و کوارتز بیرنگ، کهربا و انواع جدید شیشه و پلاستیک اشاره نمود.

گوهر کهربا حکاکی شده از نمای جلو و پشت آن

کوارتز بی رنگ

سیترین

Cameo Carving: در این روش لایه های اضافی از اطراف نقش مورد نظر برداشته می شوند به طوریکه نقش مورد نظر به صورت یک برجستگی روی سنگ باقی میماند. ازاین رو به این روش برجسته کاری (Positive Relief) میگویند.

نوعی سنجاق سینه و انگشتر با تصویر برجسته کاری شده روی صدف.(Seashell Cameo)

چند نمونه از ابزار های حکاکی را مشاهده می کنید.

برجسته کاری روی گوهرها از دوران باستان رواج داشته، اما در دوره ی امپراتوری رومیها به اوج میرسد. شیشه های برجسته کاری شده رومی، به عنوان بدلی (Imitation) سنگ هایی چون سارد اونکس و عقیق در این دوره ساخته شده اند.
گلدان پورتلند از مشهورترین نمونه های شیشه های برجسته کاری شده از زمان قدیم است.
برخی اوقات، در دوره ی رومیها ازصدفها، برای برجسته کاری (Cameo) استفاده میکردند، اما اولین دوره ی رواج آن در زمان رنسانس(بین قرن 15 و 16 میلادی) بوده است. پیش از آن برای برجسته کاری تنها از سنگهای سخت همچون ساردانیکس وعقیق دولایه استفاده میکردند.

Cameo های صدفی در دوران رنسانس، معمولاً به صورت نقش برجسته ای سفید رنگ روی زمینه ای خاکستری بودند و از صدفهای Cowry و Mussel برای این منظور استفاده می کردند.

Mussel

Cowry

Cameo Shell

در اواسط قرن 18 میلادی گونه های جدیدی از صدفها از غرب هندوستان به نام صدف هلمت (Cassis Tuborosa) و صدف کانک ملکه (Eustrombus Gigas ) از باهاماس، به اروپا وارد شدند، که این امر موجب افزایش چشمگیر Cameo های صدفی شد. صدفهای کانک به خوبی حکاکی میشوند، اما رنگ آنها به مرور زمان محو میشود.

Eustrombus Gigas

Cassis Tuborosa

نمونه حکاکی شده

حکاکی بر روی اشیاء زینتی نیز تاریخ طولانی دارد، از جمله تصاویری که چینیها، استادانه روی گوهرهایی چون نفرایت و جیدیت، برجسته کاری کرده اند.
تصویر سمت چپ کمئو Quaniyen(خدای بخشندگی) را نشان میدهد که سنگی شعله ور را در دست چپ خود دارد،او به همراه دوفرزند خود درحال پرواز است،بالای سر دو کودک یک عقاب و پشت سر آن خورشید قرار گرفته،پایین دو کودک دو اژدها در حال پرواز هستند.
در تصویر سمت راست هم سه اسب در حال دویدن حکاکی شده بر روی سنگ روبی و زویسایت حکاکی شده است.

ساخت Cameo ها به طور مرسوم با بهره گرفتن از تضاد رنگهای موجود در سنگ انجام میشود، به طوری که فرد حکاک با دقت در سنگ، نزدیکترین تصویر به شکل طبیعی رنگهای موجود در سنگ را انتخاب و سپس با توجه به تصویر مورد نظر، شروع به کنده کاری قسمت زمینه ی Cameo با ماشینهای مخصوص Ultrasonic یا با وسیله ای مناسب برای تراش سنگ به نام Bullino میکند، به طوریکه در نهایت تصویر به صورت برجسته باقی میماند. بعد از سمباده زدن برای از بین بردن مواد اضافی، سنگ در روغن زیتون غلطانده شده و سپس با آب و مواد شوینده شستشه میشود. گاهی برای ایجاد تضاد بیشتر ،رنگ قسمتهای مختلف سنگ را تقویت میکنند. مرکز جهانی این نوع کنده کاریها Torre Del Greco در ناپولی ایتالیا میباشد.

گاهی واژه ی Cameo به برجسته کاریهایی با رنگ یکپارچه نیز اطلاق میگردد.
امروزه Cameo ها را به صورت دو تکه ای نیز میتوان ساخت، به گونه ای که ابتدا تصویر مورد نظر را به صورت جداگانه روی سنگ یکدستی حکاکی کرده، سپس نقش بدست آمده را روی یک زمینه با رنگی متضاد نصب میکنند. به اینگونه برجسته کاری Assembled Cameo میگویند.
به طور کلی سنگهای مورد استفاده برای کنده کاری به دودسته گوهر های سخت (Hardstone) و گوهر های نرم(softstone) تقسیم میشونند.
خانواده ی کلسدونی از جمله گوهرهای سخت میباشد که بیشترین گونه های مورد استفاده این خانواده، انیکس، عقیق و کارنلین هستند.
از نمونه های گوهر های نرم می توان به گوهرهای ارگانیک مانند: انواع صدفها ،مرجان ،عاج ،استخوان ،گدازه(lava) و جت (jet) اشاره نمود.همچنین انواع پلاستیک و شیشه نیز برای انجام این کار استفاده میشوند.

انواع گوهرهای استفاده شده برای حکاکی و طرز شناسایی آنها:

Chalcedony: برخی از گوهرهای خانواده ی کلسدونی به صورت چند لایه یافت میشوند و معمولاً پس از حکاکی، لایه های سنگ رنگ میشوند تا تصویر مورد نظر برجسته تر به نظر بیاید. لایه های کلسدونی معمولاً نیمه کدر(Translucent) هستند، با استفاده ازاین ویژگی، فرد حکاک میتواند با نازک کردن بعضی قسمتها(مثلا حاشیه ی تصویر اصلی) حالت سایه دار به تصویر بدهد، برای مثال در عقیق دو لایه ی سیاه و سفید، با نازک کردن لایه ی بالایی سفید رنگ، سایه ای از رنگ آبی-خاکستری در تصویر ایجاد کند، که این امر باعث میشود، تصویر طبیعی تر به نظر بیاید.
در تصویر، Cameo از جنس عقیق دولایه سیاه، نازک کردن برخی قسمتها باعث ایجاد حالت سایه ای در سنگ شده است را مشاهده می کنید.

امروزه اکثر سنگهای کلسدونی به کمک ماشینهای اولتراسونیک حکاکی میشوند. در این روش از روی یک سنگ نمونه که توسط فردی مجرب حکاکی شده، قالب گرفته شده و سپس سنگهای دیگر با سرعتی بسیار بالاتر، از روی قالب برش داده میشوند. Cameo حک شده با ماشین، دارای سطحی صاف بوده که به آن بافت سطحی (Freshly Fallen Snow) یا به اختصار FFS گفته می شود. مشاهده ی این نوع بافت و عدم وجود علامتهای برش با قلم دستی، از علائم اثبات این است که Cameo با ماشین حکاکی شده است.

عقیق(Agate): عقیق نوعی از کلسدونی است که دارای نوارهای منحنی شکلی به رنگهای گوناگون میباشد. عقیق دولایه سفید و آبی یا قرمز و قهوه ای، از متداول ترین نمونه های Cameo های عقیق هستند. در تصویر سمت راست، عقیق دولایه قهوه ای سوار شده روی انگشتر طلا با نقش شاه آرتور و در تصویر سمت چپ، سنجاق سینه طلا، عقیق دولایه آبی و سفید نشان داده شده است.

انیکس(Onyx): نوع دیگر از خانواده ی کلسدونی، با لایه های سیاه و سفید. در تصویر سنجاق سینه طلا، با سنگ کمئو انیکس دیده می شود.
نوع دیگری از کلسدونی با لایه های قهوه ای،قرمز،نارنجی و سفید نیز در Cameo ها استفاده میشود و به ساردانیکس(Sardonyx) معروف است. از دیگر انواع کلسدونی استفاده شده در حکاکی ها ،کارنلین و سارد هستند.

صدف(Seashell):از بهترین نمونه های صدف برای حکاکی، صدف هلمت(Helmet Shell) بوده که لایه بالایی آن سفید و لایه پایینی نارنجی-قهوه ای است. همچنین صدف کانک ملکه (Queen Conch Shell)که لایه های سفید و صورتی دارد، میباشند. گرانقیمترین آن صدف امپراتور یا ملکه ی هلمت (Cassis Madagascariensis) است. این صدف لایه هایی به رنگ سفید و قهوه ای پررنگ دارد و به اسم صدف ساردانیکس نیز، به دلیل شباهت زیادی که به نوعی از کلسدونی به همین نام دارد ،شناخته میشود. این نوع صدف در آبهای کارائیب یافت میشود. Cameo هایی که از صدف درست میشوند، خود نیزدارای قیمتهای متفاوتی هستند.

Cassis Madagascariensis

Helmet Shell

Queen Conch Shell

نمونه های حکاکی شده صدف ها

دانستن این امر بسیار مهم است که صدف پس ازحکاکی شدن ، نازک است و حتی تا حدی شفاف(Translucent) درست مانند ظروف پورسلین .همچنین در مقابل ترک خوردگی حساس است. پلاستیک های قالبی که شبیه صدف ساخته میشوند، معمولاً در بیشتر مواقع ضخامت بیشتری دارند. اگر Cameo صدفی را در مقابل نور قرار دهیم باید بتوانیم، قدری از نور عبوری را مشاهده کنیم. با این حال برخی از Cameo های پلاستیکی نیز به اندازه ی کافی نازک هستند، پس نمیتوان تنها به این مورد تکیه کرد. اما نقطه ی خوبی برای شروع است. اگر ما نتوانیم به هیچ وجه نور عبور شده از Cameo را ببینیم، احتمال اینکه Cameo مورد نظر ما صدف نباشد بسیار زیاد است.

مشاهده ی نور عبوری در صدف

نوعی ظرف پورسلین

در صورت دیده شدن هرگونه شکستگی نازک در Cameo که Crazing نام دارد، Cameo مورد نظر از صدف است.
هنگامی که Cameo را با لوپ بررسی میکنیم، باید بتوانیم اثرات ناشی از ابزار حکاکی را روی آن به خوبی مشاهده کنیم. در صورتی که پلاستیک ها سطح یکنواخت و صاف تری دارند.
گاهی برخی از Cameo های صدفی به صورت Doublet ساخته میشوند به طوریکه صفحه ی زمینه از جنس صدف و نقش برجسته ی آن از جنس باکالیت (نوعی پلاستیک) میباشد.
Cameo های صدفی معمولاً رنگی مات دارند و بر خلاف آن Cameo های پلاستیکی ظاهر براقتری دارند.
هنگامی که Cameo را از پشت بررسی میکنیم، اگر Cameo از جنس صدف باشد سطح پشت آن به صورت مقعر است. البته گاهی پلاستیکها را نیز به صورت Curve (منحنی) قالبریزی میکنند که می تواند گمراه کننده باشد.
گاهی میتوان از ویژگی انتقال گرمایی برای شناسایی Cameo استفاده کرد. به طوریکه Cameo های صدفی معمولاً سردتر به نظر میرسند. اما به هر حال این روشی بسیار پرخطا است و به تنهایی کافی نیست.

• با تشکر از همکاری سرکار خانم مهربد در تهیه و ترجمه این مقاله